Woord van de Maond augustus 2023: daets
Geplaatst op maandag 31 juli 2023 om 7:58
Wie denkt er bij augustus niet aan vakantie en bij vakantie niet aan Frankrijk, het vakantieland voor Nederlanders bij uitstek? Daar vandaan stamt ons dialectwoord van de maand “daets”. Wie zou het naar het Berghse land hebben meegenomen?
Iedereen met minimaal 1 jaar Franse les weet wat het woord “tête” betekent. Ik leerde op de MULO de uitdrukking Il n’a pas de tête, wat betekent dat hij er met zijn hoofd niet bij is. En wat vroeger een Tête-à-tête was, heet tegenwoordig een “date”. De Nederlandse taal bestaat grotendeels uit woorden die afstammen van andere talen. Veel daarvan stammen uit het Frans. Die taal was immers honderden jaren de taal van de macht(igen). Die leenwoorden werden geheel of gedeeltelijk aan de eigen taal aangepast. Zo kon “tête” via mondelinge overlevering uiteindelijk en bijna nauwelijks te herkennen tot “daets” worden.
Het dialectwoord “daets” komt in de dialectwoordenboeken behalve in dat van Bergh in de regio nauwelijks voor. Het woord wordt volgens het Woordenboek van de Achterhoekse en Liemerse Dialecten (WALD) wel ook uit Aalten gemeld. De dialectwoordenboeken van heel Nederland staan nog niet compleet op de elektronische Woordenbank van de Nederlandse Dialecten (https://ewnd.ivdnt.org/). Vandaar dat het woord “daets” en ook de variant “tet” in die Woordenbank voorlopig alleen nog maar in een woordenboek van Midden-Limburg voorkomen.
In ’n Trop Barghse Weurd staat de simpele en treffende vertaling “hoofd”. Elders in de Liemers duikt alleen ’t woord “kop” en in de Achterhoek ook het woord “heuf” op. In het WALD-woordenboek stata ergens dat “daets” alleen het achterhoofd zou aanduiden. Het voorhoofd zou daarentegen “steerne” genoemd worden (ongetwijfeld van het Duitse woord “die Stirn” afgeleid). Maar van een onderscheid tussen voor- en achterhoofd lijkt in Bergh geen sprake. Van een vrouw wordt hier bijvoorbeeld gezegd "Die het 'n dikke daets!". En “veur de blote daets” klinkt ook niet naar achterhoofd.
Over die herkomst uit het Latijnse woord “testa” valt overigens nog wel wat te zeggen: Dat woord betekende eigenlijk “pot, scherf”. In de gesproken taal die we Vulgair-Latijn of ook Volkslatijn noemen, werd de betekenis: “schedel, hoofd”.
Van wie Henk Harmsen dit vreemde woord heeft gehoord, is niet overgeleverd, maar hij zal niet over één nacht ijs gegaan zijn, toen hij het in ’n Trop Barghse Weurd opgenomen heeft. Ik hoor het af en toe nog wel eens in ons Berghse land, al gaat het dan uiteraard om diehards die met trots hun dialect nog spreken.
In Henk Harmsen’s woordenboek lezen we een treffende voorbeeldzin: 'n Klap óp de daets krie:ge. Dat voert me naar het bovenstaand portret van de 16e eeuwse Berghse graaf Willem IV. Het op een flinke kraag geplakte hoofd kreeg enkele jaren geleden een flinke klap te verduren. René van Gruting, oud-conservator van Huis Bergh, kwam in een artikel in het Jaarboek Achterhoek en Liemers in 2021 tot de conclusie dat het hoofd ten onrechte aan Willem was toegeschreven. Jammer! Om mal à la tête van te krijgen!
Tekst: Antoon Berentsen
